Aslıhan NİKSARLI
Berkay ARSLAN
S?üphesiz primatoloji dendig?i zaman akla gelen isimlerden biri çok sayıda ödül ve madalya kazanmıs? olan Frans de Waal olacaktır. Ancak bu ismi bilmeniz için bir primatolog ya da antropolog olmanıza gerek yok. Eg?er biraz meraklı bir okuyucuysanız yolunuz mutlaka bir yerlerde kendisiyle kesis?mis?tir. Belki birçok okuyucu gibi kitaplarını bir ders kitabı okurcasına altını çizerek okumus?, konus?malarını dinlemis?, videolarını kuvvetle muhtemel hayranlıkla izlemis?sinizdir.
Dünya çapında hayvan bilis?i alanında yaptıg?ı çalıs?malarla tanınan de Waal 14 Mart 2024 tarihinde mide kanseriyle olan mücadelesinin sonucunda aramızdan ayrıldı. Ancak türler arası davranıs?larını kars?ılas?tıran çalıs?malarını, s?empanze, bonobo, makak maymunları ve kapuçin maymunlarıyla gerçekles?tirdig?i gözlemlerini ve insanın biriciklig?ini sorgulatan aras?tırmalarını miras bıraktı.
1948 yılında Hollanda'da dog?an de Waal çocukluktan beri hayvanlara ve hayvan davranıs?larına ilgili oldug?unu söylüyor ve kuyruksuz maymunlarla çalıs?masını ise kazara gerçekles?en bir durum olarak tanımlıyor. Ög?rencilik yıllarında dahil oldug?u psikoloji laboratuvarında s?empanzelerler tanıs?tı ve zekalarına hayran kaldı. Eg?itimini zooloji ve etoloji alanında tamamladıktan sonra Hollanda'nın Arhem Hayvanat Bahçesi'nde s?empanzelerle çalıs?maya bas?ladı. S?empanzelerle çalıs?maya devam etmek istedig?ine kesin olarak karar verse de daha sonra bonobolarla da çalıs?acaktı. Burada yaptıg?ı gözlemler ilerde yazacag?ı, s?empanzelerin “politik” davranıs?larını anlamızda önemli rol oynayacak bir kitabın temelleri oldu. 1977 yılında Utrecht Üniversitesi'nden biyoloji alanında doktora derecesini aldı.
O zamanlar primatoloji çalıs?maları dünyada ivme kazanmıs? olsa da Avrupa'da henüz o kadar ilerlememis?ti. Ancak de Waal bu alanda çalıs?maya kararlıydı ve çalıs?malarını derinles?tirmek üzere Amerika'ya gitti. 1980'lerde Wisconsin Ulusal Primat Aras?tırma Merkezi'nde (Wisconsin National Primate Research Center) insan olmayan primatların (metnin devamında kısaca; primat) uzlas?ma davranıs?larına odaklandı. Bu dönem aynı zamanda belki de de Waal'in en önemli eserlerinden biri sayılan "Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes" (S?empanze Politikaları: Kuyruksuz Maymunlar Arasında Güç ve Seks) kitabının da ilk basımına denk düs?tü. S?empanze ve dig?er kuyruksuz maymun davranıs?larının Niccolò Machiavelli’nin Prens’inin kars?ılas?tırılmasıyla bas?layan bu kitap, cesur olarak nitelendirilebilecek s?ekilde bu davranıs?ları döneminin siyasetçilerininkiyle kıyasaladı. De Waal kitabının basımından kısa bir süre sonra San Diego Hayvanat Bahçesi ve Demokratik Kongo Cumhuriyet’inde bonobolarla çalıs?maya bas?ladı. Bonobolardan daha uzun süredir çalıs?ılan ve sorunları çözmek için saldırganlıg?a bas?vurmalarıyla bilinen s?empanzelerden sonra, çatıs?malarını cinsellikle çözen, aynı cinsiyetten partnerleriyle ilis?kiler sergileyen ve anaerkil bonobolar de Waal’in de çalıs?malarıyla dünya çapında kısa sürede nam saldı. Nasıl Jane Goodall s?empanzelerle, Dian Fossey gorillerle anılıyorlarsa bonobo dendig?i zamanda ise de Waal’in ismi pes?i sıra gelmeye bas?ladı. Aldıg?ı birçok ödülün yanı sıra kendisi Time dergisinin 2007 senesinde yayımladıg?ı dünyadaki en etkili 100 insan listesinde de yerini aldı.
20 dile çevrilen 16 popüler bilim kitabının yazarı, akademisyen, aras?tırmacı ve konus?macı olan de Waal kariyeri boyunca primatlarda çatıs?ma çözümleme, uzlas?ma, is?birlig?i, empati, adalet, ahlak, sosyal ög?renme ve kültür gibi konularda çalıs?maya devam etti. Çalıs?malarının merkezinde yer alan “Dig?er türlerin zihinsel bir yas?ama sahip oldug?unu varsaymak için yeterince açık fikirli miyiz? Bunun aras?tırılması için yaratıcı mıyız?” soruları primatoloji çalıs?malarının dönüs?ümüne katkı sag?ladıg?ı gibi ög?rencileri ve okuyucular için de yeni kapılar araladı. Bu sorularının s?ekillenmesinde o dönemki anlayıs?ın hayvan davranıs?larını mekanistik ve içgüdü temelli açıklamalarla çözümlemesi fakat kendisinin ilk gözlemlerinden beri bunun aksini gösteren sonuçlar bulması etkili olmus? olabilir.
S?empanzelerde ve bonobolarda uzlas?ma davranıs?larının nasıl s?ekillendig?ine aralarındaki farklara ve benzerliklere odaklandı. Bu çalıs?maları ve kuyruksuz maymunlar ve maymunlarda ahlak ve empati konusunda yaptıg?ı aras?tırmaların sonuçlarının yarattıg?ı etki bilim camiasıyla sınırlı kalmadı. Ama tartıs?malı bir gündem olarak bilim insanları arasında çok fazla konus?uldu.
S?empanzelerin insanlara benzer uzlas?ma örüntüleri gösterdig?inde antropomorifzm suçlamalarına maruz kaldı ve hatta insan davranıs?larını biyolojik-genetik özelliklere indirgemekle de itham edildi. Benzer tartıs?malar empati bas?ta olmak üzere dig?er aras?tırma alanlarındaki çalıs?malarının sonuçlarını duyurdug?unda da yas?andı. Hayvanlara ve dog?aya Hobbesçu bakıs?ı reddetti. Hayvanların, özellikle de primatların, dünyası sadece yarıs? ve bencillik içermiyordu; uzlas?ma, yardımlas?ma ve empati de yaygındı. Aslında kendisi daha sonra antropomorfizmi bas?ka bir açıdan sorunsallas?tırtı ve “antropo-inkar” terimini ortaya attı. Burada hayvan davranıs?larının insana benzeyen taraflarını veya insanda görülen “hayvansı” yönlerin kökten reddedilmesini eles?tirdi.
Tabii ki çalıs?tıg?ı bunca konu arasında ölüme dair cevaplar ve yeni sorular da vardı. Frans de Waal'a göre primatlar ölümü ve ölümün kalıcı bir durum oldug?unu anlıyorlardı. De Waal bu durumu bonobolarla yaptıg?ı çalıs?maların anekdotlarıyla anlattı. Yine ölüme dair bir bas?ka yazısında ölümün arkasından hayvanların birbirlerini özleyip özlemedig?ini, onlar hayattayken nasıl oldug?unu düs?ünüp düs?ünmediklerini sordu.
Bugün s?üphesiz ki Waal erken vefatının ardından okurları, ög?rencileri, arkadas?ları, ailesi tarafından özlenecek. Çalıs?maları bugün ve yarın tekrar tekrar okunacak. Belki aras?tırmalarındaki sonuçlar yanlıs?lanacak ama ortaya attıg?ı sorularla cevap ararken kullandıg?ı sorgulatıcı bakıs? açısı bilime ve dog?a savunuculug?una yol göstermeye devam edecek.
https://www.evrensel.net/haber
