Önder KULAK - Kurtul GÜLENÇ
Felsefe tartışmalarında merkeziyetsizlik, çoğunlukla devlet ve siyaset içerikli konularla birlikte anılan bir kavram. Merkeziyetsizlik, iktidar olarak merkezi bir erk yerine, birbirine görece denk çok sayıda iradenin oluşturduğu bir konsensüs icrasına karşılık gelir. Bu konsensüsün merkezi bir yapıya kıyasla, usulen daha demokratik bir yönetim ihtiva ettiği varsayılır.
Bugünün siyasi ortamında çoğunlukla naif bir savunu olarak nitelendirilse de merkeziyetsizlik dijital dünyanın son birkaç yıldır en çok ilgi gösterilen ve benimsenen bakış açılarından biri. Geleceği şekillendirecek teknolojiler arasında kabul edilen blokzincir, başlangıç noktasını siyaset felsefesinden alan merkeziyetsizlik kavramıyla şimdilerde adeta özdeşleşmiş durumda.
Blokzincir bir veri tabanı teknolojisi. Bu veri tabanı blok adı verilen yapıların toplamından oluşur. Blok belirli bir bilgi içerir ve bu bilgiyi sürekli kullanıcıların erişimine açık tutar. Bloktaki bilgi kümesinin güncellenmesi gerektiğinde, önceki veriler korunarak, ilgili bloktan yeni bir blok türer. Bu türetimde diğer bloklardan onay alınır ve bilginin önceki ve mevcut formu böylece yeni blokta ve tüm veri tabanında doğru biçimde muhafaza edilir. Her aktif bloğun baştan sona tüm akışı onaması ve içermesi marifetiyle, bilginin değiştirilmesi ya da silinmesi olanağı çok büyük oranda ortadan kalkar. Deaktif blokların zaman damgasıyla arşivlenmesi de bu süreçte önemli bir rol oynar. Bloklar arasındaki iletişimde ileri şifreleme teknikleri kullanılması ise, içteki denetim mekanizmalarının yanında, dışsal olumsuz etkenlere karşı bilgiyi güvence altına alır. Bütün bu süreç şeffaf biçimde her kullanıcının erişimine ve dolayısıyla olası takibine sürekli açık kalır.
Anlatılanlara bağlı olarak, blokzincirin bilgiyi belirli bir merkezi tahakküm olmadan güvenilir şekilde sakladığı kabul edilebilir. Bugün özellikle finans alanında kullanılan blokzincirin şu ana kadar reel işleyişi değerlendirildiğinde, bilginin eksiksiz, güvenli ve şeffaf bir şekilde muhafazasını ve erişilebilirliğini sağlamada başarılı sonuçlara sahip olduğu savunulabilir. Bu başarılı sonuçlar doğrultusunda blokzincirin özel ve resmi kurumlarda kullanımı da artık gündemde. Dolayısıyla yakın bir gelecekte tapu kayıtlarından yabancı ülke vizelerine kadar pek çok bilginin blokzincirlerde saklanması beklenebilir.
Blokzincir bağlamında merkeziyetsizlik meselesini daha iyi anlamak için toplumsal bir analoji kurmak da mümkün. Blokzincir her fiilin hemen herkesin tanıklığında gerçekleştiği, mesele hakkında kişilerin birbirini doğru şekilde bilgilendirip mutabık kaldığı, tüm değişiklikleri oybirliğiyle onayladığı ve birbirine denk kişilerin sürece daima aktif olarak katıldığı toplumsal bir mekanizma misali değerlendirilebilir. Bloklar arası konsensüsün yansıtıldığı bu analoji, blokzincir teknolojisinin merkeziyetsizliğini ilan etmek için yeterli mi peki?
Kapitalizm tarihindeki en dirençli yanılsamalardan biri de teknolojinin tarafsızlığı fikri. Bu yanılsama uyarınca, her teknolojik keşif ve icadın doğrudan insanlık hanesine yazıldığı ve nihayetinde tüm insanlığın bundan eşit biçimde yararlandığı savunulur. Burada keşif ve icadın kimler tarafından hangi amaçla bulunduğu ve bundan sonrası için nasıl bir kullanım öngörüldüğü açıkça yok sayılır. Oysa meta bağımlı bir toplumda her “yenilik”, hamisi kimlerse onların planladığı ve müsaade ettiği ölçüde, biçilen değer mukabilinde herkesin kullanımına açılır.
Teknolojinin tarafsızlığı yanılsamasında araştırma sürecini mümkün kılan ve araştırma sonucunda keşif ve icat değeri kazanan tüm reel ve dijital nesneler ve ayrıca kayıt altına alınıp nesneler aracılığıyla saklanan bilgiler, sanki öznelerden bağımsız bir varoluşa sahiplermiş ve özneler fiilleriyle burada sadece onlara eşlik ediyorlarmış gibi bir kavrayış sergilenir. Bu durum süreçte nesnelerin özneler üzerindeki tahakkümünün baş aşağı yansıması olarak, bir teorik şeyleşme örneğidir. Teknolojik yenilikler araştırma protokolleri, araştırma araçları ve araştırma nesneleri arasında vuku bulan bir sürecin sonucu olmadığı gibi, bilimin öznelerin ötesinde insanlığa sunduğu hediyeler de değildir. Başından itibaren mülkiyet ilişkilerine dayalı, belirli felsefi ve bilimsel temelleri baz alıp birtakım amaçlara göre araştırmayı yürüten ve sonuçlandıran öznelerin elinden çıkan bulgulardır. Bulguları öznelerden arındırma istemi de tüm insanlığa ithaf etme ilanı da aynı yanılsamanın bileşenleridir.
Bugün blokzincir teknolojisine önemli ölçüde para yatıran sermayedarlardan bahsedilebilir. Bu isimler daha şimdiden Web3 olarak nitelenen blokzincirler ağının köşe başlarını tutmuş durumdalar. Her biri, finansal yapılardan yapay zeka destekli platformlara kadar pek çok blokzincir tabanlı mecrada dışsal bir merkeziliğin inşasına katılıyorlar şimdilerde. Başka bir deyişle, teknik açıdan merkeziyetsiz bir yapıya toplumsal açıdan bir merkeziyet kazandırıyorlar. Böylece blokzincir teknolojisinin nasıl kullanılacağına ve şekilleneceğine bloklar gibi bir konsensüs üzerinden değil, kendi özel çıkarları doğrultusunda karar veriyorlar.
Blokzincir teknolojisinin içsel bir merkeziyetsizlik taşıması topyekûn bir merkeziyetsizlik sağladığı anlamına gelmemektedir. Nihayetinde teknolojiyi yaratan da kullanan da öznelerdir. Bu öznelerin sınıfsal aidiyetlerinden taşıdıkları kimliklere kadar uzanan dinamikler, hakimiyet kurulan araçların da mahiyetini belirlemektedir. Sözgelimi blokzincir teknolojisinin finans alanındaki tezahürlerinden Bitcoin’in insandan bağımsız şekilde merkeziyetsiz olduğunu söylemek mümkün mü? Bugün Bitcoin, fiyatı doğrudan değerleme faktörleri üzerinden değil, elinde çok sayıda Bitcoin tutan sermayedarların özellikle vadeli ve ETF bazlı fiyat manipülasyonları üzerinden belirlenen bir araçtır. Teknik açıdan merkeziyetsizliği, toplumsal açıdan kendisine dayatılan merkezilik karşısında büyük ölçüde zayıflar.
Teknolojik her yenilikte olduğu gibi, halk yararına bir alternatif yaratılmadığı sürece, sermaye sahibi her yerde kendini merkez kılmayı sürdürecektir.
